Xác định người nghiện ma túy: Còn nhiều khó khăn

Để xác định người nghiện ma túy, ngày 12/12/2007, Bộ Y tế đã ban hành Quyết định số 5075/QĐ-BYT về Hướng dẫn chẩn đoán người nghiện ma túy nhóm Opiats (chất dạng thuốc phiện). Trong đó tiêu chuẩn chẩn đoán người nghiện ma túy nhóm Opiats phải căn cứ vào 2 tiêu chuẩn (tiêu chuẩn lâm sàng và tiêu chuẩn xét nghiệm).

Tiêu chuẩn lâm sàng được dựa theo Bảng phân loại quốc tế bệnh tật lần thứ 10 (ICD-10) năm 1992 của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), chẩn đoán xác định nghiện ma tuý nhóm Opiats khi có đủ tối thiểu 03 trong 06 nhóm triệu chứng đã được biểu hiện vào một lúc nào đó trong vòng 12 tháng trở lại đây như:

-  Thèm muốn mạnh mẽ hoặc cảm thấy buộc phải sử dụng ma tuý nhóm Opiats.

-  Khó khăn trong việc kiểm tra thói quen sử dụng ma tuý nhóm Opiats như thời gian bắt đầu, kết thúc hoặc liều lượng sử dụng.

-  Xuất hiện hội chứng cai ma tuý nhóm Opiats  khi ngừng hoặc giảm đáng kể liều lượng ma tuý nhóm Opiats đang sử dụng hoặc phải dùng lại ma tuý nhóm Opiats để làm giảm nhẹ triệu chứng hoặc làm mất hội chứng cai ma tuý nhóm Opiats.

-  Có khuynh hướng tăng liều để chấm dứt hậu quả do liều thấp gây ra.

-  Sao nhãng các thú vui, sở thích, công việc trước đây bằng việc tìm kiếm và sử dụng ma tuý nhóm Opiats.

-  Tiếp tục sử dụng ma tuý nhóm Opiats mặc dù biết tác hại, thậm chí đã có bằng chứng rõ ràng về tác hại của ma tuý nhóm Opiats đối với bản thân, gia đình và xã hội.

-  Tiêu chuẩn xét nghiệm nhằm xác định được sự có mặt của ma tuý nhóm Opiats trong nước tiểu. Có thể xét nghiệm nước tiểu tìm ma tuý nhóm Opiats bằng một trong các phương pháp sau:

    +  Test nhanh (thường sử dụng để sàng lọc;

    +  Sắc ký lớp mỏng;

    +  Sắc ký khí;

    +  Sắc ký lỏng hiệu năng cao (HPLC).

Thực tế cho thấy, trong quá trình triển khai Quyết định 5075/QĐ-BYT đã bộc lộ một số khó khăn vướng mắc; trình độ của cán bộ thực thi, phương tiện máy móc để xác định người nghiện ma túy đều rất khó đáp ứng với yêu cầu chẩn đoán người nghiện ma túy đề ra nhất là khi gặp các trường hợp tiêu chuẩn lâm sàng và tiêu chuẩn xét nghiệm không đồng nhất cần phải sử dụng sắc ký lớp mỏng, sắc ký khí, sắc ký lỏng hiệu cao áp, nghiệm pháp Naloxone…. Đáng chú ý là việc thực hiện các xét nghiệm trên các máy này chỉ được quy định triển khai ở cấp huyện, cấp tỉnh trong khi đó quá trình xác định người nghiện ma túy chủ yếu được tiến hành ở cấp xã.

Vì vậy, một thời gian dài số liệu thống kê về người nghiện ma túy của chúng ta không đáp ứng kịp thời với yêu cầu của công tác phòng chống ma túy. Từ thực tiễn trên đây và để kịp thời triển khai Quyết định số 2434/QĐ-TTg ngày 13/12/2013 của Thủ tướng Chính phủ về rà soát thống kê người nghiện ma túy, Ban chỉ đạo rà soát thống kê người nghiện ma túy Trung ương đã ban hành Hướng dẫn số 720/BCĐ ngày 10/3/2014 về rà soát thống kê người nghiện ma túy trong đó nêu 4 căn cứ để xác định người nghiện ma túy gồm:

-  Có kết quả xét nghiệm về ma túy dương tính;

-  Đối tượng tự nhận mình sử dụng trái phép chất ma túy;

-  Bị bắt quả tang sử dụng trái phép chất ma túy;

-  Các tài liệu liên quan khác (có lời khai của các đối tượng khác, có đơn thư tố giác, gia đình đối tượng trình báo,…).

Cần lưu ý rằng khi xác định người nghiện ma túy sẽ xuất hiện các trường hợp không đầy đủ cả 4 căn cứ trên đây. Vậy câu hỏi đặt ra là cần đủ cả 04 căn cứ trên hay chỉ cần 1, 2 hoặc 3 căn cứ? Đối chiếu với Quyết định 5075/QĐ-BYT ta thấy khi tiến hành xác định người nghiện ma túy chỉ cần dựa vào căn cứ có kết qủa xét nghiệm dương tính và đối tượng tự nhận mình sử dụng trái phép chất ma túy là đủ yếu tố xác định  người nghiện ma túy. Tiêu chí có kết quả xét nghiệm về ma túy dương tính chính là phương pháp: Test nhanh (thường sử dụng để sàng lọc) thuộc Tiêu chuẩn xét nghiệm và Tiêu chí đối tượng tự nhận mình sử dụng trái phép chất ma túy chính là Tiêu chuẩn lâm sàng được quy định trong Quyết định 5075/QĐ-BYT. Vì vậy, khi đối tượng tự nhận mình sử dụng trái phép chất ma túy kèm theo 3 trong 6 các biểu hiện lâm sàng đã nêu trên đây (thèm muốn mạnh mẽ, khó khăn kiểm tra thói quen, xuất hiện hội chứng cai, khuynh hướng tăng liều, sao nhãng thú vui, tiếp tục sử dụng) cùng với kết quả xét nghiệm dương tính thì khẳng định đối tượng đó bị nghiện ma túy.

Trong thực tiễn khi xác định người nghiện ma túy xuất hiện trường hợp kết quả của hai căn cứ (01 và 02) trên đây không được rõ ràng, khi đó ta có thể sử dụng thêm các căn cứ 3 hoặc 4 để kết luận về người nghiện ma túy. Một số trường hợp do chất lượng thuốc thử không tốt hoặc đã hết hạn hoặc đối tượng cố tình sử dụng thuốc kháng phản ứng nhằm làm sai lệch kết quả xét nghiệm; trong trường hợp này ta cần xét nghiệm lại nhiều lần và chú ý loại bỏ các sai số trên đây.

Ngoài ra, cũng có những trường hợp kết quả xét nghiệm dương tính nhưng đối tượng không tự nhận mình sử dụng trái phép chất ma túy, lúc này cần chỉ ra 3 trong 6 các biểu hiện lâm sàng cùng với các căn cứ 3 hoặc 4 đã nêu trên để có kết luận về người nghiện ma túy. Cần phải nhấn mạnh rằng để đảm bảo bao quát được tất cả các khả năng có thể xảy ra trong quá trình xác định người nghiện ma túy và đảm bảo tính pháp lý thì việc xác định người nghiện ma túy áp dụng theo Quyết định số 5075/QĐ-BYT của Bộ trưởng Bộ Y tế, Hướng dẫn chẩn đoán người nghiện ma túy nhóm Opiats (chất dạng thuốc phiện) vẫn là tối ưu. Nhất là khi triển khai Nghị định số 221/2003/NĐ-CP về Quy định chế độ áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc.

Như chúng ta đã biết, người nghiện ma túy không chỉ có nhóm Opiats mà còn nghiện ma túy tổng hợp. Trong ma túy tổng hợp có nhiều nhóm khác nhau (nhóm gây kích thích, nhóm gây ức chế, nhóm gây ảo giác…). Hiện tại Bộ Y tế đang nghiên cứu để ban hành hướng dẫn chẩn đoán người nghiện ma túy tổng hợp nhóm ATS (Amphetamine Type Stimulance).

Chính vì vậy, Quyết định số 2434/QĐ-TTg ngày 13/12/2013 của Thủ tướng Chính phủ về rà soát thống kê người nghiện ma túy có chỉ ra 02 nhóm đối tượng cần rà soát thống kê. Nhóm người nghiện ma túy được xác định theo Hướng dẫn 720/BCĐ trên đây và để có bức tranh tương đối hoàn chỉnh về người sử dụng ma túy, nhóm người sử dụng trái phép chất ma túy được xác định theo phương pháp điều tra xã hội học.

Cho đến nay, trên thế giới không có một khái niệm thống nhất về nghiện ma túy do đó, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã khuyến cáo nên dùng khái niệm “tình trạng lệ thuộc thuốc” (dependence) thay cho khái niệm “nghiện” (addiction). Các báo cáo thường niên của Ủy ban kiểm soát ma túy thế giới (UNODC) thường sử dụng  khái niệm “người sử dụng ma túy” và “người lạm dụng ma túy”.

Theo báo cáo năm 2014 của UNODC trên thế giới có khoảng 246 triệu người trong độ tuổi từ 15 đến 64 sử dụng ma túy (chiếm khoảng 5% dân số toàn cầu); trong đó, số người lệ thuộc vào ma túy khoảng 27 triệu người (chiếm khoảng 0,6% dân số trên toàn cầu). Hy vọng trong quá trình hoàn thiện chính sách, pháp luật về cai nghiện ma túy, việc xác định người nghiện ma túy sẽ ngày càng được sửa đổi, bổ sung để phù hợp với thông lệ quốc tế và để tháo gỡ những khó khăn vướng mắc về xác định người nghiện ma túy.